علل و درمان اختلالات یادگیری

طبق تحقیقات صورت گرفته کودکانی که دچار فشار خون بالا هستند به‌دلیل حساسیت بالا، تنش بیشتری را در خود احساس کرده و در نتیجه در عملکردهای شناختی ذهن‌شان دچار مشکلات بیشتری هستند. کودکان پرتنش به‌دلیل نداشتن تمرکز کافی معمولاً دچار اختلال در یادگیری هستند و آنها بخصوص در درس‌های تئوری و مفهومی مشکل بیشتری دارند.

بنابراین طی یک تحقیق صورت گرفته از 201 دانش‌آموز بین سنین 7 تا 18 نشان داد به‌طور کلی 101 دانش‌آموز مشکل یادگیری داشتند که از این میان 28 درصد آنان کودکان مبتلا به بیماری بیش‌فعالی یا ADHD هستند. این کودکان به‌دلیل مشکلات در عملکرد شناختی‌شان معمولاً نمرات درسی پائینی داشته و در کلاس درس نکات آموزشی را کمتر فرامی‌گیرند.

بنابراین مطالعات بیشتر نشان داد، کودکان مبتلا به بیش‌فعالی و نقص توجه به‌دلیل مصرف برخی داروها فشار خون بالایی دارند و این فشار خون به‌طور کلی تنش را در این کودکان بالا می‌برد.

بنابراین توصیه اصلی بر این است که والدین قبل از کاربرد مهارت‌های آموزشی و یادگیری برای درمان اختلال یادگیری او بهتر است ابتدا از میزان فشار خون فرزند خود اطمینان حاصل کرده و در صورت مبتلا بودن کودک به بیماری بیش‌فعالی ابتدا راهکارهای درمانی به‌کار گرفته شود و بعد برای اختلال یادگیری او دنبال راه‌حل باشند.

اختلال خواندن

اختلال خواندن چنین تعریف شده است: حالتی که در آن پیشرفت خواندن پایین تر از حد مورد انتظار بر حسب سن، آموزش و هوش کودک است. مشخصه اختلال خواندن، ناتوانی برای بازشناسی واژه ها، خواندن کند و نادرست و فهم ضعیف است.به علاوه در کودکان مبتلا به اختلالات کم­توجهی/بیش فعالی خطر اختلال خواندن بالا است. مطالعات نشان می دهد که میزان شیوع این اختلال بین ۲ تا۸درصد است. تعداد پسرهای مبتلا به ناتوانی خواندن در ارجاع های بالینی ۳ یا ۴ برابر دخترها گزارش شده است. ۲۵ درصد کودکان دچار این اختلال بطور همزمان دچارADHD نیز هستند. شواهد نشان می­دهند میزان بروز پرخاشگری، افسردگی و علایم اضطرابی در این کودکان بالاتر است. اختلال خواندن بازتاب نقصی در پردازش اصوات کلامی است و کودکانی که در خواندن مشکل دارند دارای نقایصی در مهارتهای پردازش نظام آوایی هستند. تشخیص این اختلال عمدتا وقتی مطرح می­شود که پیشرفت خواندن کودک به میزان چشمگیری پایین تر از توانایی هوشی او باشد. سایر خصوصیات تشخیصی عبارتند از: مشکلاتی در فراخوانی و به خاطرآوردن و ردیف کردن حروف و کلمات چاپی، پردازش ترکیب های پیچیده دستوری و استنباط. کودکان مبتلا به اختلال خواندن ممکن است در خواندن شفاهی دچار اشتباهات متعددی شوند این اشتباهات شامل حذف، اضافات و تحریف کلمات است.چنین کودکانی در تمیز ویزگی ها و اندازه حروف چاپی بخصوص حروفی که در جهت گیری فضایی و طول خط متفاوتند دچار اشکال می­شوند. سرعت خواندن کودکان کند است و اغلب میزان درک آنها پایین تر است و در هجی کردن مشکل دارند و ممکن است از کلمه وسط یا آخر یک کلمه نوشته شده شروع به خواندن کند.این کودکان حروفی را که باید خوانده شود پس و پیش می­خوانند که بدلیل عدم جابجایی کامل حرکات تعقیبی چپ به راست چشم است. این کودکان وقتی ناچار به استفاده از زبان نوشتاری می­شوند اضطرابشان تشدید می­شود. مشخصه اکثر راهبردهای جبرانی موجود برای کودکان دچار اختلال خواندن عبارتست از آموزش مستقیم مولفه های مختلف خواندن با تمرکز بر توجه کودک و پیوند بین اصوات کلامی و هجی.

اختلال ریاضیات

کودکان دچار اختلال ریاضیات در یادگیری و یادآوری اعداد مشکل دارند، نمی توانند واقعیات پایه مربوط به اعداد را به خاطر بسپارند و در محاسبه کند و غیردقیق هستند. در این اختلال نقایصی در چهار گروه مهارتها شناسایی شده است:مهارتهای زبانی، مهارتهای ادراکی، مهارتهای ریاضی و مهارتهای توجهی.

تشخیص اختلال ریاضیات هنگامی مطرح می­شود که مهارتهای ریاضی کودک به میزان چشمگیری کمتر از حد مورد انتظار بر حسب سن، توانایی هوشی و سطح تحصیلات او باشد. این اختلال تقریبا در یک درصد کودکان سنین مدرسه بروز می­کند و ممکن است در دخترها شایع تر باشد. اختلال زبان بیانی و اختلال رشد هماهنگی حرکتی در کودکان دچار این اختلال بیش از سایر کودکان است.

خصوصیات شایع این اختلال عبارتند از اشکال در اجزای مختلف ریاضیات نظیر یادگیری اسانی اعداد، یادآوری علایم جمع و تفریق، یادگیری جدول ضرب، ترجمه مسایل انشایی به زبان محاسبه و انجام محاسبه در حد مورد انتظار. در خلال دو یا سه سال اول دبستان کودک مبتلا به اختلال در ریاضیات با اتکا به حافظه طوطی­وار ممکن است در حال پیشرفت به نظر برسد ولی بزودی همینکه حساب به سطوح پیشرفته تر رسید وجود اختلال روشن می­شود. آن دسته از کودکان دچار اختلال که مداخله ای در موردشان صورت نگیرد دچار عوارضی نظیر تداوم مشکلات تحصیلی، شرم، خودانگاره ضعیف، ناکامی و افسردگی می­شوند. این عوارض منجر به بی­میلی برای حضور در مدرسه، مدرسه گریزی و ناامیدی از موفقیت تحصیلی می­شود.

موثرترین روش درمان اختلال ریاضیات تلفیقی از آموزش مفاهیم ریاضی همراه با تمرین مداوم در حل مسایل ریاضی است.

اختلال بیان نوشتاری

بیان نوشتاری پیچیده ترین مهارت موردنیاز برای انتقال درک زبانی و بیان افکار و عقاید محسوب می­شود. خصوصیات این اختلال عبارتند از: مهارت های نگارشی بسیار پایین تر از حد مورد انتظار با توجه به سن شخص، ظرفیت هوشی و آموزشی او که با آزمون های استاندارد شده سنجیده می­شود. اجزای ناتوانی نوشتن شامل هجی کردن ضعیف، اشتباه در دستور و نقطه گذاری و دستخط بد میباشد. اختلال بیان نوشتاری ممکن است به تنهایی یا همراه با اختلال خواندن بروز کند. این اختلال نیز در پسرها شایع تر از دختران است. برخی از این افراد دچار ضعف عزت نفس و افسردگی میشوند همچنین میزان بیش فعالی در این افراد نسبت به دیگر گروه ها بالاتر است.

مشکلات نگارشی اغلب با اختلالات زبانی همراه هستند و عوامل ژنتیکی هم در بروز آن موثرند. تشخیص این اختلال بر اساس عملکرد ضعیف مستمر فرد در انشاء متون کتبی میباشد. کودکان مبتلا به این اختلال در سالهای اولیه دبستان در زمینه هجی کردن کلمات و بیان افکار خود طبق هنجارهای دستوری متناسب با سن دچار مشکل میشوند. جملات شفاهی یا کتبی آنها حاوی تعداد زیادی اشتباهات دستوری و ضعف در ساختن پاراگراف هاست.

درمان جبرانی اختلال نوشتن عبارت است از تمرین مستقیم هجی کردن و نوشتن جمله و نیز مرور قواعد دستوری. انگیزه فرد برای نتیجه بخشی درمان بسیار مهم است.

اختلال یادگیری نامعین

افرادی که در این دسته جای میگیرند واجد ملاکهای هیچ یک از اختلالات یادگیری نیستند و موجب کاهش تواناییهای یادگیری کمتر از حد مورد انتظار بر اساس سن، هوش و آموزش کودک میشوند. نمونه ای از این اختلال نقص در هجی کردن است.

اختلال یادگیری کودکان دارای ناتوانی یادگیری معمولا ازلحاظ هوشی مشکلی ندارند، اما به دلیل نقص درراه های پردازش اطلاعات مغزشان،عملکرد ذهنی پا یینی را نشان می دهند.

به زبان ساده می توان گفت ناتوانی یادگیری از تفاوت در مسیرهای عصبی و ارتباط آنها در مغز ناشی می شود. این حالت ممکن است به صورت اشکالات مهمی در اعمالی نظیر گوش دادن، صحبت کردن، خواندن،نوشتن، استدلال کردن، یا حساب کردن ظاهر شود.اکثر این بی نظمی ها جنبه ذاتی دارند و به نظر می رسد که علت آنها بدکارکردی سیستم اعصاب مرکزی باشد.این کودکان با حمایت صحیح و درمان به موقع می توانند در مدرسه و در زندگی، افراد موفقی باشند.

ناتوانی یادگیری مشکلاتی هستند که بر توانایی مغز در دریافت، پردازش، آنالیز و ذخیره اطلاعات تاثیر می گذارد. این مشکلات باعث می شود یک دانش آموز بسیار کندتر از فردی که این مشکل را ندارد،مطالب را یاد بگیرد. ناتوانی یادگیری انواع واقسام مختلف دارد و اکثر دانش آموزانی که دچار این مشکل هستند، به بیش از یک نوع از آن مبتلا هستند.

برخی از انواع خاص آن می تواند در توانایی فرد در تمرکز کردن نیزاخلال ایجاد کند و درنتیجه باعث پریشانی و سردرگمی فکر فرد شود. سایر ناتوانی های یادگیری می تواند خواندن، نوشتن، تلفظ کردن، یا حل مساله های ریاضی را برای فرد مشکل کند.

این کودکان دارای بهره هوشی متوسط تا بالا هستند، از لحاظ حس های مختلف ) بینایی و شنوایی( سالم هستند، ازامکانات محیطی و آموزشی نسبتا مناسبی برخوردارند، دارای ناهنجاری های شدید رفتاری نیستند، پیشرفت آموزشی این کودکان به طور قابل ملاحظه ای کمتر ازبهره هوشی آنها و امکانات آموزشی است که از آن برخوردار هستند.

یعنی به نوعی تفاوت فاحشی بین توانایی هوش بالقوه آنان و عملکردشان در ارتباط با فرآیند یادگیری وجود دارد.

نشانه ها و ویژگی ها این دسته از کودکان علاوه بر مشکل یادگیری در مسائل دیگری هم ممکن است دچار مشکل باشند. این حیطه ها به طور کلی شامل موارد زیر هستند:

- توانایی های شناختی یا ذهنی:

این دسته از مهارت ها به انسان امکان درک مفاهیم، حل مسئله، توجه، به خاطر سپردن، تصمیم گیری و … را می دهند.

گروهی از مبتلایان به اختلال یادگیری به علت نقص در این حوزه علایم مشخصی را نشان می دهند. مانند: ناتوانی در درک مفهوم و منظور متن خوانده شده، ناتوانی در تولید مطلب و نوشتن انشا یا جملۀ متناسب با سن، بی توجهی به درس یا دستورالعمل های ارائه شده در زندگی روزمره و …. آزمون های شناختی ای مانند VSX و CANTAB قابلیت سنجش این دسته از توانایی ها را دارند.

- ادراک دیداری:

مبتلایان با وجود داشتن چشم سالم، نمی توانند اطلاعات دیداری دریافت شده از محیط را به شکل صحیح تفسیر و درک کنند. در این کودکان نشانه هایی از جمله عدم شناسایی حروف با ظاهر مشابه (ک بجای گ یا ط بجای ظ)، ناتوانی در پیدا کردن حرف یا کلمه ای خاص در یک صفحه از روزنامه، ناتوانی در تشخیص حروف یا کلمات با تغییر دست خط و …. مشاهده می شود.

آزمون TVPS تمامی فاکتور های ادراک دیداری از جمله ثبات شکل، تمیز دیداری، تشخیص شکل از زمینه و … را ارزیابی می نماید.

- ادراک شنیداری:

مبتلایان با وجود داشتن گوش سالم، اطلاعات شنیداری دریافتی از محیط را نمی توانند تفسیر و درک کنند. این کودکان غالبا در حضور سرو صدا نمی توانند درس بخوانند و در کنار یادگیری عمومی به یادگیری انفرادی نیز نیاز دارند. والدین آن ها عموما از اینکه هر حرف را باید چندین بار به آن ها گفت شکایت می کنند.

ارزیابی عوامل دخیل در ادراک شنیداری (مانند تشخیص صدا در حضور سر و صدا) توسط متخصص مربوطه با دستگاه هایی پیشرفته قابل سنجش است.

- حافظه ی دیداری و شنیداری:

هر فرد سالم حدود ۷ تا ۹ آیتم از اطلاعاتی را که دیده یا شنیده، می تواند برای کوتاه مدت به خاطر بسپارد. تکرار و تمرین به ما کمک می کند این موارد را برای مدت طولانی تری به یاد داشته باشیم. این حوزه در تعداد زیادی از مبتلایان به صورت عدم بازیابی شکل کلی کلمه با وجود شناختن حرف های آن بطور جداگانه و یا ناتوانی در یادگیری برخی اشتباهات متداول با وجود جریمه نویسی مکرر، دیده می شود. این آیتم ها با کمک تست VSX و TVPS قابل ارزیابی هستند.

- مهارت های حرکتی ریز و هماهنگی چشم و دست: این کودکان در سنین پایین تر احتمالا در بستن بند کفش، قیچی کردن، صحیح گرفتن مداد در دست، رنگ آمیزی مرتب در محدوده و … مشکل دارند. هر گونه مشکل در این بخش از طریق آزمون BOT قابل ارزیابی و سنجش است.

علایم ناتوانی یادگیری تعداد زیادی از ویژگی ها را به کودکان مبتلا به ناتوانی های یادگیری نسبت داده اند مانند جنب و جوش بیش از حد، نقایص ادراکی حرکتی، بی ثباتی عاطفی )حالت عاطفی آنها دایما در تغییر است(، نقص در هماهنگی عمومی بدن، اختلالات درتوجه )دامنه توجه کوتاه، حوا سپرتی،عدم توجه(، هیجانی بودن، اختلال درحافظه و تفکر، دارا بودن مشکلات درسی بخصوص در خواندن، حساب، نوشتن،هجی کردن وجود نقایص در تکلم وشنیدن، بی نظمی های نامشخص در علایم نورولوژکی )عصب شناختی( و نوار مغز مشاهده می شود.

شایع ترین انواع ناتوانی یادگیری نارساخوانی:

نوعی از ناتوانی یادگیری است که فرد مبتلا در درک کلمات مکتوب مشکل دارد. ممکن است با عنوان ناتوانی درخواندن یا اختلال خواندن نیز نامیده شود.

نارسایی در ریاضیات یا دیسلکسیا:

فرد مبتلا به دیسلکسیا در حل مسایل ریاضی که محدودیت زمانی دارند و درک مفاهیم ریاضی مشکل دارد.

نارسانویسی:

نوعی ناتوانی یادگیری که فرد به سختی می تواند حروف را با شکل مناسب بنویسد یا نمی تواند کلمات را درفضای مشخص و مناسبی جای دهد.

اختلالات پردازش شنیداری و دیداری:

فرد مبتلا با وجود داشتن بینایی و شنوایی سالم، در درک زبان مشکل دارد.

ناتوانی یادگیری غیرکلامی:

نوعی ناتوانی یادگیری که از وجود اشکال درنیمکره راست مغز ناشی می شود و باعث ایجاد مشکل در پردازش دیداری فضایی،شهودی، سازمانی و کلی نگری می شود.

باید دانست که اختلال یادگیری،مجموعه ای از نشانه هاست و نارسایی یااختلال خاصی را در کودک یا زمینه ویژه ای از تحصیل او را مشخص نمی کند،)بلکه نشان می دهد که کودک نیازمند کمک وآموزش ویژه ای است.

درمان ناتوانی یادگیری برای تشخیص ناتوانی یادگیری می توان به استفاده از پرسشنامه و مصاحبه بالینی اشاره کرد یا می توان از طریق دفتر دیکته و ریاضیات وی به تشخیص نوع اختلال یادگیری وی پی برد که اختلال در خواندن،نوشتن، یا ریاضیات دارد.

روش های درمانی آموزش شناختی: توجه به تغییر افکار، پنهانی و رفتار، آشکار است که شامل مراحل مختلفی است.

خود آموزشی:

برای پیدا کردن راه حل مناسب که کودک در حین انجام تکالیف تحت نظارت سرمشق دهنده با خود لغات بلند را می گوید. بعدکلمات را جداجدا تکرار می کند و سپس هر حرف را که می نویسد بلند می خواند و بالاخره، برای انجام وتکمیل به موقع تکالیف و تهیه جواب های لازم راهنمایی می شود.

خود بازبینی:

جهت افزایش قدرت توجه است که کودک را آگاه تر می کند بیشتر توجه خود را کنترل کند. در این روش دانش آموز در حین انجام فعالیت درسی لحظه به لحظه توجه خود رابه درس با گفتن این جمله که آیا به درس توجه می کند، بررسی می کند.

آموزش دو طرفه یا دو جانبه:

در این روش آموزگار موقعیت آموزشی دانش آموز را در نظر گرفته و برنامه ریزی می کند تا به دانش آموز مسوولیت بدهد و تدریجا نیز مسوولیت را بیشتر کند تا به نتیجه مطلوب برسد. این روش شامل چهار فعالیت، خلاصه کردن متن، درست کردن سوال از متن که شامل درک مطلب است،تصحیح و رفع اشکال و بالاخره خواندن،مرور، حدس و پیش بینی درباره محتوای مطلب بعدی یا ادامه بحث است در این روش آموزگار و دانش آموز باهم عمل پس خوراند را انجام می دهند.

آموزش تغییر رفتار:

در این روش به کودک فعالیت هدایت شده یا تکلیف مخصوص که احتیاج به مهارت دارد، داده می شود زمانی که دانش آموزدر انجام تکلیف مورد نظر موفق شود به تکلیف بعدی می پردازد. در این روش آموزش دهنده به پاسخ هایی که به تکلیف ارتباط ندارد بی توجه بوده و به پاسخ های مربوط به تکلیف پاسخ مثبت می دهد.

تحریکات حسی: شامل حس لمس فشاری و عمقی، لمس سطحی یا مویی،تحریکات شنوایی و تعادلی است.
آموزش دو نیمکره: کودکان دارای ناتوانی یادگیری معمولا دارای خامی حرکتی هستند.ا کثرا در کودکی سینه خیز نرفته اند.

با استفاده از یک سری تمرینات این نقایص برطرف شده که منجر به یادگیری بهترکودک می شود. همچنین پس از ایجاد غلبه طرفی، با استفاده از تمرینات حرکات تقاطعی هماهنگی لازم بین دو نیمکره ایجاد می شود.

نوروفیدبک امروزه برای تشخیص دقیق وکامل بسیاری از اختلال ها و از جمله ناتوانی یادگیری، از QEEG یا نقشه مغزی استفاده می شود.پس از تشخیص با QEEG ، درمان با نوروفیدبک آغاز می شود.

این روش درمان کامل محسوب می شود .بدین معنی که اگر دوره درمانی کامل شود، با قطع درمان، علایم دوباره باز نمی گردند وکودک برای همیشه درمان می شود. نوروفیدبک روش درمانی تکنولوژیک و نوینی است که اساس آن را آموزش خودتنظیمی مغزی تشکیل می دهد. از این رو کودک می تواند با کمک این روش به اصلاح و تنظیم مناسب الگوی امواج مغزی خود بپردازد.در این روش امواج مغزی توسط الکترود دریافت و به شکل بازی کامپیوتری به کودک نشان داده می شود. کودک با استفاده از امواج مغزی و بدون استفاده ازدست، سعی می کند بازی را اداره کند،به این ترتیب مغز به صورت ناخودآگاه به تنظیم فعالیت خود پرداخته و به عملکرد طبیعی دست می یابد.

در دنیا، در بسیاری از کشورهای جهان کودکان مبتلا به اختلال یادگیری حقوق قانونی ای دارند که به واسطۀ آن از آموزش فشرده و انفرادی ای برخوردار می شوند که توسط معلم مدرسۀ آن ها به ایشان ارائه می شود.

این خدمات هر روز و مادامی که کودک به پیشرفت مورد نظر دست پیدا کند (حداقل یک سال) ادامه می یاید. کسانی که مایل به گرفتن خدمات از موسسات و کلینیک های خصوصی باشند نیز تحت پوشش بیمه هستند. اما در ایران این اختلال به ندرت در بین والدین و معلمان شناخته شده است و بجای تشخیص درست، برچسب کم هوش یا تنبل به کودک زده می شود. یکی از نتایج این موضوع پایین آمدن انگیزه و اعتماد به نفس مبتلایان به ال دی در موضوع آموزش است.

با مطالعه و پژوهش در زمینه درمان اختلالات یادگیری، پکیجی طراحی شده است که متناسب با زمان و هزینۀ خانواده ها و با اشراف به این موضوع تهیه شده است که در بسیاری از موارد نیاز به تمدید دارد و در زمان کوتاهی که کودک در کلینیک حاضر است، تنها مقدماتی را می آموزد که با کمک والدین در منزل به ثمر خواهند رسید.

پکیج مذکور خصوصیات منحصر به فردی دارد که در بین مراکز مرتبط با این اختلال منحصر به فرد است:

- ارزیابی کامل نقاط ضعف احتمالی در حیطه های: خواندن، نوشتن، ریاضی، زبان شفاهی، ضعف در ادراک دیداری و ادراک شنیداری، نواقص شناختی و مشکلات در حیطۀ هماهنگی حرکتی و تعادل.

- دریافت آموزش همه جانبه با اشراف کامل به نقاط ضعف کودک که منجر به مشکلات تحصیلی شده، این آموزش ها را از آموزش های رایجی که معلمین خصوصی ارائه می کنند، متمایز کرده است.

- در صورتی که آزمون ها مشکلات حرکتی جدی را نشان دهند، علاوه بر پکیج اختلال یادگیری، کودک جلسات کاردرمانی حرکتی را نیز خواهد گذراند.

- در صورت مشاهدۀ نواقص شناختی ، کودک در جلسات بازتوانی شناختی کامپیوتری نیز ثبت نام خواهد کرد.

- در روند درمان یک تیم تخصصی در جلسۀ هفت پکیج، در قالب کمیسیونی تشخیصی و درمانی، به ارزیابی روند درمان مراجع می پردازند تا از خطاهای احتمالی جلوگیری کرده و بهترین روش درمان را توصیه نمایند.

ترجمه و نوشته شده توسط کارشناس کودکان استثنایی : ریحانه عباسیان